تهران، شهری که تاب‌آوری آن مورد سؤال است
تهران، شهری که تاب‌آوری آن مورد سؤال است
تاب‌آوری شهری یکی از رویکردهایی است که هم‌اکنون مورد توجه اندیشمندان و نظریه‌پردازان حوزه شهرسازی و برنامه‌ریزی قرار گرفته است. این مفهوم جدید در رقابت با توسعه پایدار، در رأس دغدغه‌های بین‌المللی برای برنامه‌ریزی و مدیریت سکونتگاه‌های شهری است؛ چرا‌که طبق پیش‌بینی‌های سازمان ملل متحد تا سال2050 میلادی، تقریبا بیش از 70درصد جمعیت این کره خاکی در شهرها سکنی خواهند گزید و نیز هم‌اکنون شهرها با معضلات متعددی نظیر تغییرات آب و هوایی، بیابان‌زایی، فرونشست، مهاجرت‌ها، سیل و زلزله و سایر مخاطرات طبیعی و یا انسانی مواجه هستند. مجموعه اینگونه مسائل و اینکه به‌احتمال بسیار زیاد اینگونه مسائل در شهرهای کشورهای در حال توسعه (نظیر ایران) شدت خواهد یافت، سبب شده که موضوع تاب‌آوری مورد توجه اذهان عمومی و به‌ویژه صاحب‌نظران و برنامه‌ریزان شهری قرار گیرد.
در سال‌های اخیر، تاب‌آوری در ادبیات شهرسازی و مطالعات شهری ایران از جایگاه قابل‌توجهی برخوردار شده است. به‌نحوی که حتی نهادهای رسمی و تصمیم‌گیر نیز این رویکرد جهانی را مورد توجه قرار داده که از آن جمله می‌توان به مصوبات شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران (نظیر مصوبه مورخ 1395/3/17) درخصوص تاب‌آوری شهری اشاره کرد. همچنین دولت جمهوری اسلامی ایران معاهدات بین‌المللی را برای کاهش اثرات زیست‌محیطی امضا کرده است. در نتیجه می‌توان گفت که این موضوع در سطح کلان مدیریت کشور و عرصه برنامه‌ریزی فضایی-کالبدی سرزمین قبول واقع شده و جزو دغدغه‌های اصلی قرار گرفته است.
دیدگاه‌های کنونی تاب‌آوری، براساس 2دیدگاه مختلف شکل گرفته؛ یکی دیدگاه ایستا و دیگری پویا. مکتب فکری ایستا، تاب‌آوری را توانایی احیاکردن و تجدید نیرو می‌داند به این مفهوم که جایی که فرد بعد از موقعیت استرس‌زا و پیش‌بینی‌نشده باز‌می‌ایستد. این دیدگاه درباره تاب‌آوری، شبیه توانایی یک ماده در بازیابی شکل و خصیصه‌های اصلی‌اش پس از کشیده‌شدن است. مکتب فکری پویا، که نگرشی ماورای ترمیم ساده بعد از شوک‌ها دارد، در عوض بر هماهنگی مستمر با تغییر و ایجاد فرصت‌های جدید تأکید دارد. بنابراین، توانایی تاب‌آوری چیزی است که نه‌تنها معضلات حاضر را حل می‌کند، بلکه توانایی را به اتخاذ اعمالی در جهت پیکربندی مجدد و اثربخش متصل می‌کند. تاب‌آوری، به‌خودی خود، مفهومی تدریجی و توسعه‌ای است که در طول زمان شکل گرفته است و در آن، تجربیات و یادگیری متقابل به‌تدریج، قابلیت اداره مشکلات و استرس را فراهم می‌کنند. براساس دیدگاه پویا، ظرفیت تاب‌آوری، ظرفیتی است که به‌طور مستمر، بر چالش‌ها غلبه می‌کند و فرصت‌های جدید را شناسایی می‌کند.
در این راستا مسئله تاب‌آوری در تهران نیز موضوعی است که باید به‌صورت پویا و ایستا همگام مورد توجه قرار گیرد. فشار شرایط اقلیمی کشور و مهاجر‌فرستی 3استان پر‌رونق خوزستان، لرستان و کرمانشاه طی مقایسه سال‌های 90 تا 95 تأمل بر این مهم را بیشتر کرده است. خصوصا اینکه تهران در معرض گسل‌های شناخته‌شده زلزله نیز قرار دارد. در همین ارتباط موضوع فرونشست زمین نیز از دیگر مسائل جدی در شهر تهران است. با وجود این، موضوع تاب‌آوری بیشتر نیازمند نوعی نگرش اجتماعی است تا نگاهی کالبدی؛ در واقع آنچه می‌تواند تاب‌آوری را چه در شرایط ایستا و چه به‌طور پویا مورد توجه قرار دهد، توجه به مسائل اجتماعی است. شهروندان درصورتی قادر خواهند بود از ظرفیت‌های کالبدی شهر برای تاب‌آوری بهره بگیرند که توان اجتماعی لازم برای ایجاد کالبد متناسب و باز‌گشت به زندگی و رونق‌بخشی مجدد آن را داشته باشند. تهران شهری است که به‌رغم داشتن مشکلات مرفولوژی، نیازمند نگاهی دیگر برای تاب‌آوری است!
افزایش جمعیت سکونتگاه‌های خودرو در حاشیه تهران و گستردگی واحدهای سکونت در قالب‌های گوناگون، جمعیت مجموعه شهری تهران را بیشتر کرده و این مهم با توجه به تحولات حوزه اقلیمی درکشور ضرورت توجه به تاب‌آوری را جدی کرده است.
لذا آنچه می‌تواند بیش از هر چیز تاب‌آوری تهران را تضمین کند، تاب‌آوری اجتماعی است که منبع مهمی برای مواجهه با بلایای بزرگ و وقایع تکان‌دهنده کلان است. تنوع فرهنگی در کنار تنوع نیازها به‌همراه تفاوت انتظارات تعادل خاصی را در شهر ایجاد کرده است که این تعادل در سکونتگاه‌های خودرو به دلایل متعدد ازجمله جدید‌بودن آنها و عدم‌اتصال ساختاری و عملکردی به شهر مرکز با دشواری روبه‌رو‌ست! تعادلی که درصورت بروز یک حادثه طبیعی و یا حادثه‌ای مصنوع قادر است تعادل را دچار چالش کند. در این میان آنچه می‌تواند تهران را از گذرگاه بحران حفظ کند، کالبد نیست، بلکه انسجام اجتماعی و بالابودن ظرفیت تاب‌آوری است.
تمرکز روی ارتقای شرایط کالبدی و دور‌ماندن از افزایش ظرفیت‌های انسجام اجتماعی نظیر عمق‌بخشیدن به اعتماد عمومی و ایجاد فرصت برای طرح نیازها و بیان انتظارات قادر است تاب‌آوری پویا را نیز برای این شهر رقم بزند! به شرط آنکه جامعه محلی در فرایند برنامه‌ریزی مشارکت داشته و مورد وثوق باشد!
در این راستا جدی‌ترین بخشی که می‌تواند فرایند تاب‌آوری را ارتقا دهد، نهادهای مردمی نظیر تشکل‌های غیردولتی، نهادهای صنفی و انجمن‌های تخصصی است؛ نهادهایی که فرصت بیان نیازها و انتظارات را فراهم و دسترسی به اعتماد را بیشتر می‌کنند.
یادآور می‌شود در این میان ایجاد بسترهای فعال برای رفع نواقص شهری و بازنگری بر سازمان فضایی شهر در کنار ایجاد تنوع در پهنه‌ها و ارتقای استحکام سازه‌ها به همراه توسعه ارتباط یا اتصال بخش‌های گوناگون به‌هم در راستای افزایش افزونگی که همان تعدد دسترسی‌ها و مراکز پشتیبان و اتصالات ارتباطی میان پهنه‌های عملکردی است، از ضروریات ارتقای کالبدی در تاب‌آوری محسوب می‌شود که این مهم در پیوند با بازنگری برنامه‌ها و شناخت نقاط دارای اولویت و توقف بر اقدامات آسیب‌زا‌ست. درواقع تاب‌آوری اتصال جدی به حس مکان و سرزندگی و قابلیت زیست دارد، در این راستا لازم است این 3مهم در دستور کار برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران قرار گیرد که با بازتولید آنها بتوانند فرایند تاب‌آوری در شهر را توسعه دهند؛ چیزی که در شهر تهران به دلایل متعدد این مفاهیم با محدودیت‌های جدی همراه است. عزم عمومی در مقیاس خرد و کلان و برنامه‌ریز و جوامع محلی... بایستی در این راستا جزم شود تا تاب‌آوری در شهر تهران صورت‌پذیرد.
با وجود این در جمع‌بندی مبانی و ادبیات نظری موجود در این عرصه و نیز تجارب جهانی عمده دغدغه‌های تاب‌آوری شامل محورهای ذیل می‌شود:
- تغییرات آب و هوایی و بحران‌های ناشی از آن برای شهرها
- بحران مصرف انرژی در شهرها و راهکارهای عملیاتی کاهش سهم انرژی‌های فسیلی
- همگامی و تأثیرات تغییرات آب و هوایی با بسیاری از بحران‌های اقتصادی و اجتماعی در مناطق مختلف کشورها
محورهایی که به نوعی در توجه به تاب‌آوری در تهران و سکونتگاه‌های پیرامون آن به روشنی قابل مشاهده است، لذا برای ارتقای شاخص‌های تاب‌آوری در بافت‌های هدف و سکونتگاه‌های خودرو باید به این موارد توجه کرد:
1- تاب‌آوری برای مدیران و مسئولان شهرها تعریف و تبیین شود. بدین‌ترتیب که نگاهی کوتاه‌مدت و گذرا به این مفهوم نداشته و این مفهوم اولویت اول در مدیریت تاب‌آور باشد. (تغییر سبک مدیریتی به سوی مدیریت تاب‌آور و فعال‌سازی تاب‌آوری به‌عنوان یک نگرش، روش و نتیجه در کارکرد سازمانی مدیران شهری)
2- با توجه به اینکه قرار است در ذیل مفهوم تاب‌آوری، موضوعات مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی و... بررسی شود و با عنایت به این موضوع که شهرها دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی در هر یک از زمینه‌های فوق هستند، هر یک از این چالش‌ها به‌صورت محلی2 مورد بررسی قرار گرفته و براساس منابع ملی، منطقه و محلی، ظرفیت‌سازی صورت گیرد. به‌عنوان مثال، درخصوص بافت‌های خودرو و حاشیه‌نشین در ایران و به‌ویژه شهر تهران، باید دسته‌بندی‌هایی از مسائل و مشکلات صورت‌گرفته و راهکارها به‌صورت خاص برای هر منطقه و یا محله ارائه شود. تاب‌آوری مفهومی است که دارای اشتراکات مفهومی و عملیاتی بسیاری با رویکرد بازآفرینی شهری در محلات هدف دارد. توجه توأمان مدیران شهری به این ارتباط منسجم می‌تواند زمینه‌ساز رفع مسائل و مشکلات مبتلابه این قسمت‌های شهر باشد؛ رویکردی که در شورای دوره پنجم، دغدغه اصلی اعضای شورای اسلامی شهر تهران است، چرا‌که بافت‌های هدف و از آن‌جمله سکونتگاه‌های خودرو و حاشیه‌نشین جزئی از این شهر محسوب شده و ساکنان آن اعم از هر قوم، نژاد، مذهبی و یا طبقه اجتماعی و اقتصادی، شهروندان این شهر و کشور محسوب می‌شوند.
_442.jpg)
