زهرا نژادبهرام

لزوم حفظ هویت خاص محلات در شهرها

شناخت هویت محلات مختلف در هر شهر، ارتباط نزدیکی با هویت کلی آن شهر و تجربه فرایندهای زندگی شهری از سوی شهروندان دارد. به یک بیان، ارائه تصویر از هویت اجتماعی و شهری زمانی میسر است که درکی درست از مفهوم هویت نزد ما (به‌عنوان عموم شهروندان) وجود داشته باشد. در دوران اخیر، هویت یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین دغدغه‌های حوزه‌‌‌های فرهنگ و زندگی مردم در جوامع جدید، به‌ویژه در کشورهایی نظیر ایران محسوب می‌شود؛ زیرا به نظر می‌رسد این موضوع در سرنوشت سیاسی و اجتماعی مردم و نیز استقلال و آزادگی آنان نقش درخور توجهی دارد. جماران یکی از این محلات با ماهیت روستا‌‌-‌‌شهری است که هویتی خاص و موقعیتی ویژه در تاریخ سیاسی ایران دارد. این محله در ماه‌های اخیر از سوی نهادهای ذی‌مدخل در امر شهرسازی و مدیریت شهری (نظیر شهرداری و شورای اسلامی شهر تهران، وزارت کشور، وزارت راه و شهرسازی و...) و با تأکیدات رئیس‌جمهور محترم، مرکز توجه قرار گرفته است. این محله به سبب حضور و سکونت رهبر کبیر انقلاب اسلامی در آن (حدفاصل سال‌های 58 تا 68) و بروز رویدادهای تاریخی متعدد نظیر حضور مستمر مردم، رزمندگان و مسئولان کشور در بیت و حسینیه امام در دوره زمانی یادشده، از هویت تاریخی شایان توجهی برخوردار است؛ به‌‌طوری‌که می‌توان گفت عموم مردم ایران به صورت حضوری یا از طریق رسانه‌های تصویری، با این محله از شهر تهران خاطراتی خوش دارند. به همین سبب، این محدوده مکان-رویدادی با‌اهمیت در تاریخ سیاسی و اجتماعی دوران معاصر ایران محسوب می‌شود. این هویت خاص تاریخی محله جماران، با ثبت حسینیه و بیت امام خمینی‌(ره) به‌عنوان یک اثر ملی (از سوی سازمان میراث فرهنگی وقت) و لزوم حفظ و نگهداری بافت اطراف آن در بند «د» ماده 166 قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، به رسمیت شناخته شده است. با مصوبه شورای‌ عالی شهرسازی و معماری ایران در سال 1380 درباره «طرح بهسازی (تفصیلی ویژه) بافت پیرامونی حسینیه و بیت امام خمینی‌(ره) در محله جماران تهران»، این حفاظت دارای وجه ضوابط و مقررات معماری و شهرسازی شد؛ اما در سال‌های گذشته به سبب قصور و سهل‌انگاری نهادهای نظارتی و اجرائی، تخلفاتی ساختمانی از سوی برخی مالکان ذی‌نفوذ در این محله صورت گرفته که این امر در ماه‌های اخیر سبب اعتراض‌های اجتماعی شده است؛ از‌این‌رو با تأکید بر مسئله هویت محلات شهری، ضروری است در برابر موج فزاینده تولیدات و آثار فرهنگی بیرونی که موضوع بازشناسی هویت خاص محلات مختلف و احیای آنها در نواحی شهری ایران است و به رسالتی مهم در برنامه‌ریزی شهری، سیاست‌گذاری شهری و تعیین ساختار فرهنگی در شهرهای مختلف از‌جمله شهر تهران تبدیل شده، توجه کرد. به نظر می‌رسد با توجه به ظهور شکل‌های مختلف از آشفتگی هویت اجتماعی و فرهنگی در مناطق شهری و نتایج منفی آن در کارکرد عناصر اجتماعی، فرهنگی و روان‌شناختی در شهرها و همچنین المان‌های شهری و ساحت معمارانه محلات شهر، لازم است این مسئله به‌ویژه در ارتباط با الگوی فضایی و مکانی شهر و محلات آن، بیشتر مرکز توجه قرار گیرد. در دهه‌های اخیر، شهرها و فضاهای شهری در سیر تحول و فرایند گذار نوین خود به تبع تحولات ناشی از اندیشه جهانی‌شدن، دستخوش تغییرات و دگرگونی‌های درخور توجهی شده‌اند. در این روند، رابطه گذشته و شرایط کنونی فضاهای شهری از هم‌‌گسیخته‌شده و در ارتباط معنایی میان انسان و محیط زندگی او، فاصله زیادی مشاهده می‌شود. شکاف موجود، مقدمه جدایی فضایی-مکانی و شکل‌گیری فضاهای شهری با اغتشاش هویتی و به تبع آن انقطاع در پیوستگی‌های اجتماعی ‌‌است. از منظر شهرسازی، تعلق انسان به محیط زندگی از‌جمله عوامل عمده و زمینه‌ساز تولید روابط مشترک جمعی و بازآفرینی دائمی و خودجوش عرصه‌های جمعی و خصوصی ‌‌است.انسان‌ها برحسب شرایط مختلف در طول تاریخ توانسته‌اند با اسکان در حوزه‌های خاص جغرافیایی، امکان حیات جمعی را برای خود ایجاد کرده و آن را گسترش دهند. ایجاد فاصله فضایی میان انسان و محیط از‌جمله نتایج توسعه صنعتی تلقی می‌شود که در آن محیط‌های اجتماعی یکی از عناصر اساسی پیوند درونی خود را از دست داده‌اند. شرایط یادشده در بُعد عمومی شکل شهر و محیط‌های انسان‌ساخت به سمت یک‌شکل‌شدن معماری شهری، گمنامی شهرنشینان، شباهت امور و المان‌ها، عام‌شدن وضعیت‌ها، عدم تشخص و تمایز، استانداردشدن همه امور و جهان‌شمولی و جهانی‌شدن حرکت کرده است و در بُعد محلی، چیستی و چگونگی فضاهای عمومی شهر و محلات شهری تحت تأثیر برنامه‌ها و طرح‌های شهرسازانه جنبش مدرن مورد پرسش قرار گرفته و دستخوش تغییرات وسیع شده است. 

دخالت عقلانی و صنعتی انسان در محیط سبب شده که مقوله هویت از ابعاد کالبدی و اکولوژیک آن فراتر رفته و به ابعاد فرهنگی و اجتماعی نزدیک‌تر شود. با توجه به این مفاهیم می‌توان نتیجه گرفت که هر روز به اهمیت و ضرورت پرداختن به موضوع شاخصه‌های فرهنگی و کالبدی محلات شهری با هدف تقویت هویت محلات افزوده می‌شود؛ زیرا همان‌طور که ذکر شد، بی‌توجهی به این‌گونه موضوعات سبب می‌شود در نهایت، با ضعف و خدشه به هویت محلات و در نتیجه هویت شهری، روند دائمی و مستمر بازپیرایی، بهسازی و بازآفرینی محلات شهری دچار نقصان شود. حال درباره توجه به هویت شهری باید به ویژگی‌های متمایز‌کننده محلات مختلف شهر و ساکنان آن نیز توجه شود؛ زیرا هر‌یک از محلات شهر، ویژگی‌های خاص اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی، جغرافیایی و در نتیجه کالبدی جداگانه‌ای دارند و به همین دلیل نمی‌توان برای همه محلات شهر نسخه‌ای ثابت و یکسان در نظر گرفت. ویژگی‌های خاص و ممیزه محلات در یک شهر، در سنت تاریخی شهرسازی و شهرنشینی ایران نیز مرسوم بوده است؛ به‌نحوی‌که از گذشته‌های دور تا دوره معاصر شهرنشینی در ایران، بین محلات در یک شهر تفاوت‌های بنیادین (حتی از جنبه‌های قومی- مذهبی) وجود داشته و این موضوع در بعضی موارد سبب بروز تعارض‌های اجتماعی ‌شده است؛ اما در شرایط کنونی و با بروز تداخل‌های اجتماعی و فرهنگی بین شهروندان، این‌گونه تعارض‌ها کاهش یافته، ولی نه در آن حد که برای همه محلات شهر راهکارهایی مشابه در نظر بگیریم. از محلات خاص و ویژه شهر تهران می‌توان به محلاتی با پایه روستایی اشاره کرد. در واقع، این محلات شهر، روستاهایی بوده‌اند در حاشیه پایتخت و دارالخلافه قدیم که به دلیل گسترش جغرافیایی و رشد افقی تهران، در محدوده شهر قرار گرفته‌اند که از‌جمله آنها می‌توان به ده‌ونک، حصارک، جماران، دارآباد و... اشاره کرد. این‌ محلات به سبب ماهیت روستا-شهری خود، ویژگی‌های خاص‌تری دارند که می‌بایست در فرایند تقویت هویت شهری، به این مشخصه‌های خاص زیست‌محیطی، طبیعی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی در این‌گونه محلات توجهی مضاعف شود. در این بین، لازم است به‌عنوان عضوی از شورای اسلامی شهر تهران و نماینده مردم در این نهاد مدنی، برای حل مشکلات محله جماران به این نکات توجه شود:
1. حقوق مردم و مالکان مستضعف و قدیمی محله که از سال‌های قبل از 1380 در این محله ساکن بوده‌اند، از سوی وزارت راه و شهرسازی و شهرداری تهران از طریق راهکارهایی نظیر انتقال حق توسعه تأمین شود.‌2. از لغو خطوط محدوده طرح مصوب شورای‌ عالی شهرسازی و معماری ایران (در سال 1380) پرهیز شده و در صورت بازنگری طرح فعلی، ضوابط به نحوی در نظر گرفته شود که بافت کالبدی محله به همان حالت زمان حیات امام خمینی‌(ره) حفظ شود.‌3. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و همچنین نهادهای امنیتی ذی‌صلاح (وزارت کشور و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) با توجه به لزوم حفظ حریم‌های «امنیتی» و «میراثی-تاریخی» بیت و حسینیه امام خمینی‌(ره)، نسبت به تدقیق حریم محدوده اثر ثبتی و ابنیه اشاره‌شده اقدام کنند؛ زیرا بیت و حسینیه امام خمینی‌(ره) مانند همه آثار ثبت ملی کشور، حریم حفاظتی دارند که باید بر ساخت‌وسازها در این حریم با دقت هرچه تمام‌تر نظارت و کنترل شود.

منبع:روزنامه شرق